Kırım Tatar Milli Kurultayı’nın 104. açılış yıl dönümü

Bundan tam 104 yıl önce 9 Aralık’ta açılışı yapılan ve 26 Aralık tarihinde Bahçesaray’da toplanan ilk Kırım Tatar Milli Kurultayı, Kırım Anayasası’nı kabul ederek Kırım Ahali (Halk) Cumhuriyeti’nin kurulduğunu ilan etmişti. Kırım Tatar halkının bağımsızlık mücadelesinin köşe taşlarından olan 9 Aralık tarihi, Milli Kurultay’ın açılışını simgeliyor.

9 Aralık 1917’de Bahçesaray’da açılışını yapan Kırım Tatar Milli Kurultayı, 26 Aralık 1917 tarihinde Kurultay’da oylanıp kabul edilen Kanun-u Esasî (Anayasa) ile birlikte Kırım Ahalî Cumhuriyeti (Kırım Halk Cumhuriyeti) esasını da kabul etmişti. Böylece Kurultay kendisini Kırım Halk Cumhuriyeti’nin meclisi olarak ilan ederken, meclise daimi reis olmak üzere Hasan Sabri Ayvaz, Cafer Ablayev ve Ablâkim İlmiy seçilmişti.

Kırım Tatar Milli Kurultayı, Kırım Anayasası ve devlet sembollerini kabul etmiş, Kurultay Hükümetini oluşturmuş ve Kırım Halk Cumhuriyeti’ni kurmuştu. Hükümetin başkanlığına Kırım, Litvanya, Polonya ve Belarus Müftüsü Noman Çelebicihan getirilmişti. 20. yüzyılın başlarında Kırım Tatar Milli Hareketi, Rus İmparatorluğu’nda hayli faal bir siyasi güçtü. On yıllar süren haksızlıklardan sonra, Kırım yarımadasının yerli halkı, milli yaşamlarını tesis etmek için ellerinden gelen her şeyi yapıyordu.

1917 Şubat Devrimi’nden sonra Kırım Tatarları, Geçici Müslüman İcra Komitesi’ni kurmaya karar veren bir kongre düzenlediler. Komitenin Başkanlığına aynı zamanda Kırım, Ukrayna, Polonya, Litvanya ve Batı Rusya Müslümanlarının Müftüsü de olan 32 yaşındaki Noman Çelebicihan seçildi. Bu organ ulusal kongrenin toplanmasından önce Kırım Tatarlarının faaliyetlerini düzenliyordu.

KIRIM TATAR HALKININ GÖK BAYRAĞI HANSARAY’IN ÜZERİNDE YÜKSELDİ

104 yıl önce, 9 Aralık 1917’de Bahçesaray, Hansaray’da Kırım Tatar halkının Birinci Kurultayı açıldı. 4’ü kadın olmak üzere 79 Kırım Tatarı Kurultay delegesi seçildi. Dünya tarihinde ilk kez kadınların seçme ve seçilme hakkını birlikte kullandığı Kurultay Vekilleri seçimleri ile Kırım Tatarları Kurultaya katılmak üzere 5’i kadın 76 vekil belirlemişti.

Kurultay’a yarımadanın dört bir yanından gelen 10 bin Kırım Tatarı iştirak etti. Kongre, Kırım’ın farklı halklarının temsilcileri, Ukrayna Sovyetlerinin olağanüstü temsilcileri ve Letonya’daki teşkilatları selamlarken, Rusya’da yaşayan Türk halklarından çok sayıda kutlama telgrafı alındı.

Kurultaydan kısa bir süre önce Çelebicihan konuşmasında, Kırım Tatarlarının yeni siyasi programını ilan etti:

“Kırım’ı korumak için, Kırım’da kendi kanunlarımızı ve düzenimizi kurmak için Kırım Müslümanları Kurultayını toplamaya karar verdik. Çünkü Kurultay, yüzlerce yıldır Türkler tarafından düzen ve adaleti sağlayan yasama organı olarak tanınmaktadır… Kurultay, Kırım’ın diğer sakinleriyle adil ve beraber yaşama ilkesini hayata geçirmek istiyor… Kırım yarımadasında çeşitli renklerde birçok zarif gül, zambak, lale vardır. Ve bu lâtif ruh-i naz çiçeklerin hepisinin kendilerine has bir güzelligi, kendilerine has lâtif kokuları var. Bu güller, bu çiçekler Kırım’da yaşayan milletler: Tatarlar, Ruslar, Ermeniler, Yahudiler, Almanlar ve diğerleridir. Kurultayın maksadı onları bir yere toplayıp hepsinden güzel ve nefis bir buket yapmaktır, güzel Kırım adasında hakiki ve medeni bir İsviçre tesis etmektir.”

Kırım halklarının farklı renklerde bir buketle böylesine şiirsel bir karşılaştırması halen Çelebicihan’ın en ünlü ifadesi olarak kabul edilmektedir. İşte o zaman ilk kez “Ant Etkenmen” marşı seslendirilmiş ve Kırım Tatarlarının Gökbayrağı, Hansaray’ın üzerinde yükselmiştir. İlk Kurultay 18 gün devam etti. Bu süre içinde Kurultay, Anayasa’yı kabul etti, devletçiliğin temellerini attı ve parlamentoyu kurdu.

Dönemin kaynaklarına göre Kırım Tatarlarının önerdiği anayasanın demokratik yapısını değerlendirebiliriz. Belgede kadın erkek eşitliği, eşit oy hakkı, ayrıcalıkların ve mülklerin kaldırılması, kişisel ve kamusal yaşam özgürlüğü düzenlendi. Anayasada kadın erkek eşitliği, eşit oy hakkı, ayrıcalıkların ve sınıfların kaldırılması, kişisel ve kamusal yaşam özgürlüğü öngörülüyordu.

Tarihçi Gülnara Bekirova bu hususla ilgili olarak, “Aslında Çelebicihan’ın taraftarlarının sunduğu bu reformlar ve anayasa, bir nevi Avrupa anayasasıydı. Fakat yine de, Rus siyasi seçkinlerinin Kırım Tatarlarının bu gayretlerini küçümseme girişimleri yapacağını yaptı. Öyle görünüyor ki eğer o zaman küçümseyici bakış değil de, işbirliği fırsatı ve arzusu olsaydı, bugün tamamen farklı bir Kırım’da yaşıyor olabilirdik.” açıklamasını yapıyor.

Daha Kurultay’dan önce Müslüman İcra Komitesi Amet Özenbaşlı başkanlığındaki heyeti Kiev’e Ukrayna Milli Radası yönetimine, Mihaylo Gruşevskiy ve Volodımir Vinniçenko ile müzakerelere gönderdi. Mücadelenin bu aşamasında hem Ukrainler hem Kırım Tatarları kendi halkları için bağımsızlık kazanmaya çalışıyorlardı.

HAYALLER GERÇEKLEŞTİRİLEMEDİ

14 Ocak 1918’de Akmescit’e Bolşevikler girdi ve Kurultay’ın çalışmalarını durdurdu, liderlerini mevcut olmayan bir anlaşmayı ihlal etmekle suçladı. Kırım’dan kanlı kızıl terör dalgası başladı. Dışişlerinden sorumlu Cafer Seydahmet Türkiye’ye ulaşabildi. Numan Çelebicihan tutuklandı ve deniz birliklerine mensup anarşistler tarafından Sivastopol’e (Akyar) götürüldü. 27 gün hapis tutulduktan sonra kurşuna dizildi ve cesedi Karadeniz’e atıldı. İki ay süren sıkı çalışmadan sonra Kırım Tatarlarının milli hareketi inanılmaz kayıplara uğradı.

Tarihçi Gülnara Bekirova yaşananları: “İşte böyle. Ya kalıp belli bir süreliğine bu sistemin bir parçası haline geliyorsun, ama yine de seni öldürüyorlar (Bölşeviklerin ülkesi böyle gelişiyordu işte), ya da gidiyorsun, vatandan uzakta yaşıyor ve ordaki süreçlere dahil olamıyorsun ama bir şekilde hayatını kurtarıyorsun. Öte yandan, Noman Çelebicihan’ın siyasi faaliyetleri sadece bir yılı kapsıyor, ama biz onu bir kahraman olarak hatırlıyoruz ve Kırım Tatar halkı yaşadığı sürece -ki ebediyen yaşayacağını  ümit ediyorum- Kırım Tatar halkının varlığı için verdiği 12 aylık mücadele için, Kırım Tatarlarını kendi toprağının sahibi yapma çabaları için bu ismi hep hatırlayacağız.” sözleriyle anımsatıyor ve önemini vurguluyor.

Kırım Tatar halkının İkinci Kurultayı ancak 74 yıl sonra toplanabildi. Sovyet hükümetinin tüm engellerine rağmen ulusal kongre 1991’de Kırım’da yapıldı ve milli hareketin zaferinin sembolü oldu.

KIRIM TATAR HALKININ ÖNEMLİ SEMBOLLERİNDEN

Ulusal Kongre, Kırım Tatar halkının milli lideri Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu başkanlığındaki Kırım Tatar Milli Meclisi’ni (KTMM) seçti ve bir dizi kararlar kabul ederek kendi kaderini tayin etme hakkını teyit etti. Bilindiği gibi kurultayın Kırım Tatar halkına hitabında, “Kırım, Kırım Tatar halkının milli toprağıdır ve bu toprakta sadece Kırım Tatar halkı kendi kaderini tayin etme hakkına sahiptir, çünkü bu hak dünya toplumunun kabul ettiği uluslararası hukuki düzenlemelerde öngörülmüştür… Sürgün ve soykırım dehşeti, haklarımızın yeniden sağlanması için uzun yıllar süren mücadele, asimilasyon ve yok olma eşiğinde olan halkın kritik durumu birleşmemizi zorunlu kılıyor.” ifadelerini kullanmıştı.

Kırım Tatar Milli Meclisi (KTMM) Başkanı Refat Çubarov, Kurultayın tarihteki yerini, “Kırım Tatarları için felaket olan tüm tarihsel dönemlere rağmen o ruh, özgürlüğe ve kendi devletine yönelme ruhu Kırım Tatarlarında yok olmadı. Ve yeniden toplanan Kurultay yahut İkinci Kurultay çok önemli bir rol oynadı. Kırım Tatarlarının tüm güçlerini tek bir yumruk haline getirdi ki Kırım Tatarları topraklarına toplu olarak dönmeye başladığında bu çok önemliydi ve bu sürecin başarıyla tamamlanması açısından mühimdi. Bütün zorluklara rağmen başarılı oldu” sözleriyle tanımlamıştı.

YİNE İŞGAL KOŞULLARI ALTINDA

1991’de gerçekleştirilen Kurultay, yarımadanın statüsünü toprak esasına göre pekiştirdi. Ancak ulusal özerklik hayali, Kırım Tatarlarının Ukrayna’ya bağlı Kırım’da da bir parçası oldu.

Kırım Tatar Milli Meclisi Başkan Yardımcısı İlmi Ümerov bu hususla ilgili olarak, “1991’de Kurultay’dan sadece bir ay sonra Sovyetler Birliği çöktü ve Ukrayna’nın yetki alanında çalışmak zorundaydık. Görünüşte karşılıklı çok iyi ilişkilerimiz olmasına, insan hakları savunucuları, muhalifler ve devlet yapıları arasında çok sayıda arkadaşlarımızın olmasına ve her cumhurbaşkanıyla iyi ilişkiler içinde olmamıza rağmen en önemli mesele olan Kırım Tatar milli özerkliği konusu hep açık kaldı, Kırım’ın Rusya tarafından ilhakına (işgaline) kadar açık kaldı ve hala da açık.” diyor.

6. Kırım Tatar Milli Kurultayının son olağanüstü oturumu işgal koşullarında yapıldı. Bu kez oturum Akmescit’te değil, 1917 yılında yapılan birinci tarihi kongrenin yapıldığı Bahçesaray’da gerçekleştirildi.

Bugün Kırım Tatarlarının tüm özyönetim organları Ukrayna’nın ana kısmında olağanüstü halde faaliyet gösteriyor. İşgalcilerin Kırım’ın mevcut statüsünü tanımayan yerli halka karşı baskıları her geçen gün daha da artıyor. Bu şartlarda, özerklik meselesi hiç olmadığı kadar önemli olmaya, yedinci Kurultay’ı toplama konusu ise açık kalmaya devam ediyor. 1917 yılında yapılan 1. Kırım Tatar Milli Kurultayı’nın ışığında günümüz şartlarında yeni bir kurultayın işgalden kurtarılmış Kırım’da toplanması hasretle bekleniyor.

“Kırım Ahali Cumhuriyeti Anayasası”na Bir Bakış

KIRIM AHALİ CUMHURİYETİ VE NUMAN ÇELEBİCİHAN

Kırım, Ukrayna, Polonya, Litvanya ve Batı Rusya Müslümanlarının Müftüsü Numan Çelebicihan’ın kurduğu hükûmet, Bolşeviklerin Kırım’ı işgal etmesi ve  27 Ocak 1918’de hükûmetin makamının bulunduğu Akmescit’i işgal etmeleri üzerine Kırım’a dair hedeflerini gerçekleştiremedi. 14 Ocak 1918’de Akmescit’e Bolşevikler girdi ve Kurultay’ın çalışmalarını durdurdu, liderlerini mevcut olmayan bir anlaşmayı ihlal etmekle suçladı. Kırım’dan kanlı kızıl terör dalgası başladı. Dışişlerinden sorumlu Cafer Seydamet Türkiye’ye ulaşabildi. Parlamento Başkanı Asan Sabri Ayvazov, Kırım’da kalarak Bolşeviklerle işbirliği yapmak zorunda kaldı. Noman Çelebicihan tutuklandı ve deniz birliklerine mensup anarşistler tarafından Sivastopol’e (Akyar) götürüldü. 27 gün hapis tutulduktan sonra kurşuna dizildi ve cesedi Karadeniz’e atıldı.

#9 Aralık 1917     #Kırım Tatar Milli Hareketi    #Kırım Tatar Milli Kurultayı     #Numan Çelebicihan